Phân tích bài Tự tình 2 của Hồ Xuân Hương

Hồ Xuân Hương (1772-1822) là một nữ sĩ nổi tiếng vào khoảng cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Bà sinh ra trong một gia đình có nề nếp gia giáo và được hưởng cuộc sống êm đềm sung sướng tuổi thơ ấu. Sau khi mãn tang cha, mẹ bà tái giá với người khác, thế nên bà thường ít tuân theo những ràng buộc lễ nghĩa, gia giáo như phụ nữ đương thời, nhưng với bản tính thông minh sẵn có bà rất nhiệt tình với học hành, thi phú và trở thành một hiện tượng trong nền văn học trung đại lúc bấy giờ. Cả đường đời và đường thơ của Hồ Xuân Hương luôn ẩn chứa sự phong lưu, phóng khoáng, tuy nhiên trong đó người ta cũng nhìn ra được rằng, dẫu bản thân bà cố gắng thoát khỏi sự kìm kẹp với phụ nữ của chế độ phong kiến thế nhưng có vẻ mọi nỗ lực ấy đều không nhận được kết quả xứng đáng. Bản thân bà mặc dù xinh đẹp, tài năng thế nhưng trong đường tình vẫn phải 2 lần đò, không chỉ vậy còn là làm lẽ, điều đó khiến bà phải chịu nhiều đau khổ và bất mãn. Nỗi đau của Hồ Xuân Hương lúc bấy giờ chính là nỗi đau chung của phụ nữ Việt Nam thời xưa, họ khát khao hạnh phúc thế nhưng luôn luôn phải chấp nhận sự đối xử bất công của chế độ phong kiến hà khắc, trọng nam khinh nữ, chịu cuộc đời nhiều nước mắt cay đắng. Tự tình II nằm trong chùm thơ Tự tình gồm ba bài của Hồ Xuân Hương là một trong những bài thơ hay nhất, bộc lộ những tâm trạng, những nỗi đau của Hồ Xuân Hương về một kiếp hồng nhan phận bạc. 

 Hồ Xuân Hương hai lần lấy chồng, đều lấy được người yêu thương và có cùng niềm đam mê thi phú với bà, thế nên cuộc sống hôn nhân có thể được xem là khá tốt so với nhiều phụ nữ cùng thời. Tuy nhiên, trong cả hai lần đi tìm kiếm hạnh phúc Hồ Xuân Hương vẫn không tránh khỏi việc làm thiếp thất cho người ta, việc phải chung chồng và chịu sự chèn ép từ vợ cả cũng như sự ghen tức của những người vợ khác khiến Hồ Xuân Hương khá mệt mỏi. Đặc biệt là những đêm phòng không gối chiếc, nghĩ về phận đời của mình bà lại càng thêm chán chường buồn khổ. Trong Tự tình II Sự cô đơn buồn khổ của bà đã được tái hiện thông qua bối cảnh không gian và thời gian trong hai câu thơ khai đề.

“Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn
Trơ cái hồng nhan với nước non”

Bối cảnh thời gian là “đêm khuya” thanh vắng, vốn dĩ tất cả đều đã chìm vào giấc ngủ say nồng để nghỉ ngơi sau một ngày dài, đó là khoảng thời gian vắng lặng và yên tĩnh vô cùng, đặc biệt sự xuất hiện của một âm thanh dài từ tiếng trống cầm canh, cứ như réo rắt thúc giục con người mau yên giấc, đêm đã khuya lắm rồi. Thế nhưng riêng bản thân nhân vật trữ tình khi nghe thấy tiếng trống ấy, lại càng thêm thao thức nhiều hơn, giữa đêm khuya mịt mùng tiếng trống cầm canh tựa như rót thẳng vào hồn thi nhân. Nó mang lại những nhận thức thực rõ ràng về sự lạnh lẽo, cô độc của Hồ Xuân Hương, đêm vốn đã dài lại càng dài thêm. Thêm vào đó tiếng trống thúc “văng vẳng” từ xa xăm vọng lại, càng gợi ra cái khoảng không bao la tĩnh vắng, còn con người nhỏ bé thì rối bời với hàng loạt nỗi trăn trở lo âu, buồn tủi vì cảnh ngộ lẻ loi đơn chiếc. 

Sự cô đơn, lẻ loi ấy được nữ sĩ thể hiện thật rõ trong câu thơ tiếp “Trơ cái hồng nhan với nước non”. Ở đây Hồ Xuân Hương không hổ là bà chúa thơ Nôm khi sử dụng từ ngữ rất sắc bén, “trơ” vừa là trơ trọi, cô độc một mình, “trơ” lại cũng thể hiện thái độ thách thức, kháng cự, đầy đanh đá, chua ngoa “trơ gan cùng tuế nguyệt”. Đặc biệt trong cụm “cái hồng nhan” người ta lập tức nhận thấy nữ sĩ đã diễn tả được một cách trọn vẹn giá trị của người phụ nữ xưa. Một bên dùng từ “cái” thể hiện sự tầm thường rẻ rúng bởi rõ đây là một lượng từ thường sử dụng để đếm, để chỉ các sự vật thông thường, nhỏ nhặt chợ búa. Một bên “hồng nhan” tức để chỉ người con gái trẻ trung có nhan sắc, có tài năng được người người mến mộ, yêu thích, đề cao giá trị của người phụ nữ. Thế nhưng từ cụm “cái hồng nhan” người ta mới thấy thân phận phụ nữ xưa, dẫu có tài, có sắc thì sao, vẫn bị coi nhẹ, vẫn bị xem thường và không thực sự có chỗ đứng trong xã hội. Hồ Xuân Hương bên cạnh việc phơi bày hiện thực số phận cũng thể hiện thái độ chống đối, kháng cự của mình với xã hội đầy bất công. Bà viết “Trơ cái hồng nhan với nước non” không chỉ để diễn tả cảnh cô đơn buồn tủi của người thiếu phụ giữa cuộc đời, giữa xã hội, và việc lấy “hồng nhan” cho sánh cùng “nước non” còn là sự đề cao giá trị của người phụ nữ, sự thách thức, vượt lên trên số phận để đối đầu cùng với “nước non” cũng chính là xã hội phong kiến lúc bấy giờ. Câu thơ đã phần nào thể hiện được cá tính cũng như bản lĩnh của Hồ Xuân Hương, phận nữ lưu nhưng chẳng chấp nhận cảnh an phận thủ thường gò bó. 

“Chén rượu hương đưa say lại tỉnh
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn”

Chắc hẳn nữ sĩ đã đau khổ chán chường lắm, bởi vì đàn bà cuối cùng vẫn là đàn bà, rượu không bao giờ là thú vui tao nhã như đàn ông. Phụ nữ thường chỉ tìm đến rượu khi đã chán chường bế tắc quá đỗi, Hồ Xuân Hương chính là như vậy, trong lúc đêm khuya thanh vắng, trống cầm canh thì một mình mà lại ngả nghiêng bên chén rượu nồng. Bởi ngủ không đặng, mà lòng lại cô đơn, trống trải chỉ các cách uống cho say, để cho cái cay nồng, lâng lâng của rượu xóa tan đi hết những muộn phiền, ước sao cho những khốn khổ trong lòng cũng chóng bay hơi như rượu thì tốt quá. Thế nhưng người say không thể say mãi (không thể đến cái độ như Chí Phèo say suốt 20 năm được!), bởi nỗi đau của bà là tâm bệnh, say rồi có thể quên được một khắc nào đó, nhưng khi tỉnh lại thì nỗi đau ấy lại càng thêm rõ ràng, càng khắc sâu vào lòng thi nhân, khiến người ta không thôi khổ sở bởi sự ý thức rõ ràng về thân phận hồng nhan bạc mệnh. Trong cái lúc thanh tỉnh ấy, đêm đã khuya từ lâu, trăng lên sáng tỏ rồi cũng dần xế để nhường chỗ cho mặt trời, tuy nhiên nhìn cảnh trăng và lại nhìn đến bản thân mình, nữ sĩ cũng là nhìn đến hoàn cảnh của bản thân. Trăng kia có thể xế rồi lại mọc, khuyết rồi lại tròn, nhưng cuộc đời người phụ nữ được bao nhiêu lần như thế, “vầng trăng bóng xế” tức là ý chỉ một cuộc đời hồng nhan sắp tàn, bao nhiêu tuổi xuân cũng đã cạn, thế nhưng thi nhân vẫn còn trăn trở một nỗi “khuyết chưa tròn” ấy là chỉ đường tình duyên không trọn vẹn. Hồ Xuân Hương qua hai lần đò, nhưng chưa một lần cảm thấy viên mãn, bởi bà chịu phận làm thiếp thất phải chia sẻ chồng cho cả kẻ khác, tình yêu chiều của chồng dành cho bà dẫu có nhiều hơn một chút, thế nhưng nó vĩnh viễn không phải là tất cả tấm lòng của người ấy, Tổng Cóc cũng vậy, ông Phủ Vĩnh Trường cũng thế. Đấng nam nhi của bà trước còn mải công danh, sau lưng là cả một dàn giai nhân đợi sủng, đến phiên bà đúng thật chỉ “khuyết chưa tròn” mà thôi.

“Xuyên ngang mặt đất rêu từng đám
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn”

Đến với những câu thơ luận, người ta nghe mang máng sự vùng vẫy, sự kháng cự của Hồ Xuân Hương lại trở dậy một cách mạnh mẽ. Biện pháp đảo ngữ đưa các động từ mạnh “xuyên ngang”, “đâm toạc” lên đầu câu đã mang đến cho độc giả những ấn tượng sâu sắc về sự uất ức, chán ghét với cái số phận nữ nhi, với cái xã hội lắm những trái ngang và bất công với người phụ nữ. Những hình ảnh thiên nhiên như “rêu” vốn nhỏ bé yếu ớt, lại mịt mờ trong cuộc đời, chẳng mấy ai để tâm, hay hình ảnh hòn đá tầm thường, trơ trọi, muôn đời tĩnh tại chịu đựng sự tàn phá của thiên nhiên, thế vào trong thơ của Hồ Xuân Hương cũng trở nên mạnh mẽ, quyết liệt phản kháng. Những thứ ấy chính là đại diện cho hình ảnh người phụ nữ dưới chế độ phong kiến, nhỏ bé, tĩnh tại, chai lì, chịu đựng tuy nhiên khi gặp cảnh áp bức khủng khiếp thì dù yếu đuối họ vẫn sẵn sàng vùng lên đấu tranh, sẵn sàng bộc lộ sự phẫn nộ, sự căm tức trước phận đời éo le trước trời đất, trước vũ trụ to lớn. Rêu nhỏ bé nhưng cũng “xuyên ngang mặt đất” khô cứng, đá dẫu mấy hòn nhưng cũng đủ “đâm toạc chân mây” thường cao vút, kiêu hãnh. Đó chính là thái độ thách thức, kiêu ngạo, chua ngoa của Hồ Xuân Hương với cuộc đời và vũ trụ, rõ ràng bà chẳng chịu làm cái kiếp đàn bà luồn cúi, an phận. Bà muốn khẳng định mình, muốn để đời biết đàn bà cũng biết giận, biết buồn, và họ cần được xoa dịu chứ không phải là kìm kẹp đè nén. 

“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con”

Nhưng có lẽ sự giận dữ, thách thức của Hồ Xuân Hương chỉ là một tiếng nói rất nhỏ bé, như muối bỏ ngoài biển khơi, chẳng được mấy người để tâm, thành thử bà lại quay về với thực tại, trở về với nỗi đau thân phận hồng nhan, với số kiếp lẽ mọn. Mùa xuân là mùa đẹp nhất trong năm, xuân đến ai cũng mừng vui, riêng chỉ có phận hồng nhan nhìn xuân đến, rồi đi mà lòng càng thêm đau xót. Bởi vấn đề tuổi tác với người phụ nữ là vô cùng nhạy cảm, rõ ràng Hồ Xuân Hương ý thức được quy luật bước đi của thời gian cũng như Xuân Diệu vậy, “Xuân đương tới nghĩa là xuân đang qua/Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già/Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất”. Lặng lẽ nhìn mùa xuân đến rồi lại tiến mùa xuân đi mang theo cả những năm tháng thanh xuân của mình, thử hỏi có người phụ nữ nào lại không “ngán”, không chán chường đau thương. Đời xuân sắc của người phụ nữ chẳng đáng bao nhiêu năm, thế mà lại vẫn thường bị phí hoài bởi những cuộc tình không trọn vẹn, bởi những ngày tháng chờ phu quân ghé thăm trong mòn mỏi. Rồi khi xuân hết, họ lại phải gánh chịu cuộc đời cô đơn, bị ruồng bỏ, với nhan sắc già nua xấu xí, hoa tàn ít bướm. Nỗi đau ấy đối với người phụ nữ vốn phóng khoáng, có khao khát hạnh phúc mạnh mẽ và ước ao về một mối tình trọn vẹn như Hồ Xuân Hương lại càng trở nên sâu sắc. “Mảnh tình san sẻ tí con con” chính là nỗi đau lớn nhất đời bà, hai lần đò nhưng chẳng lần nào thoát khỏi số phận làm lẽ, phải sẻ chia chồng với người phụ nữ khác. Mà đấng nam nhi thời bấy giờ cũng có dành được bao nhiêu tình cảm cho đám phụ nữ ngày ngày chờ mong ở nhà, với họ phụ nữ chỉ là người cùng họ nối dõi tông đường, là người hầu hạ, phục vụ, nâng khăn sửa túi cho họ. Đúng là chẳng thể mong được ở những người đàn ông trong xã hội cũ một tấm lòng thủy chung, một tấm chân tình nguyên vẹn. Một mảnh tình mỏng manh mà còn phải chia sẻ cho nhau, nhưng chút tình “tí con con” ấy đối với Hồ Xuân Hương là biết bao mỉa mai, đau đớn cùng chua xót. Bản lĩnh như bà mà cũng chẳng thoát khỏi cảnh chồng chung thì trông mong gì thêm được nữa cho những kiếp đàn bà khác. 

Tự tình II là một bài thơ hay bộc lộ được những nỗi niềm chất chứa của nữ sĩ Xuân Hương về cuộc đời của một hồng nhan, cũng là số phận chung của người phụ nữ Việt Nam dưới chế độ phong kiến hà khắc. Họ phải gánh chịu nhiều nỗi đau thân phận, bị coi thường, rẻ rúng, chịu kiếp chồng chung, chịu cảnh lẻ loi, cô độc, thiếu thốn tình yêu thương trong suốt cuộc đời, phải đớn đau nhìn tuổi xuân chảy trôi vùn vụt mà không một ai cùng thấu hiểu. Bên cạnh đó bài thơ cũng thể hiện bản lĩnh của Hồ Xuân Hương trước cuộc đời, trước số phận, bà không cam chịu lẽ sống đầy bất công, bà chua ngoa phản kháng một cách mạnh mẽ để thỏa nỗi bực tức, uất ức bấy lâu trong lòng. Dẫu rằng cuộc đời của bà cũng không mấy hạnh phúc, thế nhưng Hồ Xuân Hương chính là tấm gương tiêu biểu cho sự vùng lên của phụ nữ dưới chế độ phong kiến, cần được trân trọng và yêu quý bởi sự kiên cường dũng cảm hiếm có này.
 

3. Phân tích bài Tự tình 2 của Hồ Xuân Hương, mẫu số 3:

“Bà Chúa Thơ Nôm” – Hồ Xuân Hương là một nhà thơ phụ nữ viết về phụ nữ, thơ của bà chính là tiếng nói thương cảm đối với số phận người phụ nữ, tiếng thơ của bà còn thấm đượm tinh thần nhân đạo khi trân trọng, đề cao vẻ đẹp và những khát vọng chính đáng của người phụ nữ. Bài thơ “Tự tình” (bài II) nằm trong chùm thơ “Tự tình” của bà là một trong những sáng tác mà ở đó ta cảm nhận được tâm trạng buồn tủi, phẫn uất trước duyên phận éo le và khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc ở Hồ Xuân Hương.

Mở đầu bài thơ nữ thi sĩ gợi ra một khung cảnh cũng như tâm cảnh mang nặng sự cô đơn, vắng vẻ quạnh hiu:

“Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn
Trơ cái hồng nhan với nước non.”

Thời gian được nhắc đến đã là đêm khuya, là khoảng thời gian khá nhạy cảm, nhạy cảm bởi đó là lúc con người ta đối diện với chính bản thân mình, những suy nghĩ, trăn trở bắt đầu bủa vây xung quanh. Thêm vào đó, giữa không gian tĩnh mịch, vắng vẻ của đêm khuya lại có thêm tiếng trống canh dồn, âm thanh “văng vẳng” càng làm tăng sự vắng lặng và quạnh hiu của không gian, tiếng trống dồn dập giống như đang thúc giục dồn dập bước đi thời gian. Tiếng trống hay cũng là tiếng lòng của nữ thi sĩ, sự rối bời quẩn quanh khi nhận ra sự trôi chảy của thời gian của đời người, mà ta – phận hồng nhan vẫn còn trơ trơ, chỉ có mình ta với nước non, đó là sự cô đơn, lẻ bóng, trơ trọi. Có thể đó là sự tủi hổ trong nhận thức về hoàn cảnh của nhà thơ nhưng cũng có thể đó chính là sự kiên cường, bền bỉ trong con người nhà thơ.

“Chén rượu hương đưa say lại tỉnh
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn.”

“Say lại tỉnh” giống như một vòng luẩn quẩn, bế tắc của cuộc đời cũng như của tình duyên, muốn say cho quên sầu muộn và nỗi xót xa số phận nhưng càng say lại càng tỉnh, càng thấu hơn nỗi khổ của thân phận. Hình ảnh vầng trăng “bóng xế” nghĩa là trăng sắp tàn, trời sắp sáng lại thêm “khuyết chưa tròn” ấy là sự tương quan với số phận của người nữ sĩ, trăng sắp tàn giống như tuổi xuân đã sắp trôi qua thế nhưng trăng vẫn khuyết chưa tròn ấy là tình duyên vẫn chưa được trọn vẹn như ý. Ta cảm nhận được nỗi lòng cay đắng, xót xa cho duyên phận lỡ làng của nhà thơ.

“Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.”

Trong hai câu thơ trên, nhà thơ đã sử dụng nghệ thuật đảo ngữ làm tăng sức hấp dẫn của câu thơ, đặc biệt việc đặt các động từ mạnh ở đầu mỗi câu thơ như “xiên ngang, đâm toạc” đã làm tăng sự sinh động của câu thơ. Bức tranh thiên nhiên có mặt đất, chân mây, rêu từng đám mọc xiên ngang mặt đất, những hòn đá dựng đứng như đâm vào toạc cả chân mây. Việc sử dụng hình ảnh và từ ngữ đã gợi nên một thiên nhiên tràn đầy sức sống và ẩn chứa trong đó là tâm trạng, thái độ của nữ nhà thơ. “Xiên ngang, đâm toạc” là sự phẫn uất và phản kháng của nhà thơ đối với cuộc đời, số phận của mình. Từng lời thơ nghe có vẻ đầy căm phẫn nhưng sâu xa ta lại thấy sự chua chát, cam chịu và chấp nhận của nhà thơ.

“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,
Mảnh tình san sẻ tí con con!”

Nhắc đến mùa xuân là nhớ về tuổi xuân của mình, nữ thi sĩ ngán ngẩm bởi mùa xuân qua đi rồi mùa xuân lại đến nhưng tuổi xuân mà qua thì là hết hẳn, chẳng còn lấy lại được nữa. Mà cứ mỗi mùa xuân trở lại lại là sự ra đi của tuổi xuân, nhìn bao mùa xuân qua là bấy nhiêu năm tuổi xuân dần vơi đi, tuổi xuân đã ít cứ theo đà trôi chảy của thời gian vẫn éo le, hẩm hiu và dở dang lỡ làng. Giống như “mảnh tình” của nàng thi sĩ, đã nhỏ bé chỉ gọi là “mảnh” nhưng lại còn “san sẻ” thành ra chỉ còn một “tí con con” dường như không còn đáng là bao nữa. Những lời thơ như lời tâm sự của nhà thơ về chính tình duyên và số phận của mình, nỗi lòng của nhà thơ thể hiện sự khát khao có được hạnh phúc, nhưng hy vọng bao nhiêu lại phải thất vọng bấy nhiêu, chỉ trách sao số phận của nữ thi sĩ lận đận, phũ phàng.

Ta có thể cảm nhận được sự nỗ lực, sự gắng gượng vươn lên số phận của Hồ Xuân Hương, nhưng dù có cố gắng, dù có kiên cường nhà thơ vẫn phải đối mặt với những trớ trêu, thực tại phũ phàng của số phận. Những ước mơ và khát khao sống, hạnh phúc của nhà thơ là một thái độ sống rất tích cực mà chúng ta phải học tập, dù hoàn cảnh và số phận có phũ phàng với ta nhưng ta vẫn phải sống một cuộc đời thật ý nghĩa.

——————-HẾT———————–

Tự tình II là một trong những bài thơ đặc sắc nhất của nữ sĩ Hồ Xuân Hương viết về tình duyên trắc trở và khát vọng hạnh phúc của người phụ nữ trong xã hội xưa. Để cảm nhận trọn vẹn giá trị cũng như những nét đặc sắc của bài thơ, bên cạnh bài Phân tích bài Tự tình 2 của Hồ Xuân Hương, các bạn có thể tham khảo thêm các bài: Suy nghĩ về ước mơ và hạnh phúc của người phụ nữ Việt Nam qua bài Tự tình 2, Nỗi lòng tác giả qua bài Tự tình 2,  Bình giảng bài thơ Tự tình 2, soạn bài Tự tình.

Bản quyền bài viết thuộc trường trung học phổ thông Sóc Trăng. Mọi hành vi sao chép đều là gian lận.
Nguồn chia sẻ: Trường THPT Thành Phố Sóc Trăng (thptsoctrang.edu.vn)